जनसंख्यामा व्यवस्थापन र परम्परागत मूल्य मान्यताहरु तथा विश्वास

 

तीर्थबहादुर थापा

    गुणस्तरीय जीवनमापनको लागि जनसंख्या बृद्धिदरलाई उपलब्ध साधन, श्रोतवीच तालमेल गराइ न्यूनीकरण गर्ने कार्यलाई जनसंख्या व्यवस्थापन भनिन्छ । सानो परिवार, सुखी परिवार भन्ने मान्यतालाई जनसंख्या व्यवस्थापनले आत्मसाथ गरेको पाइन्छ । जनसंख्या व्यवस्थापनमा जनसंख्या वृद्धि दरमा प्रभाव पार्ने तत्वहरु जन्म, मृत्यु बसाईसराईको विश्लेषणात्मक अध्ययन गरी जनसंख्याको अनियन्त्रित बृद्धि दरलाई व्यवस्थित गर्ने कार्य गरिन्छ ।

    नेपालमा सन् १९९१ (वि.सं. १९६८) देखि जनगणना लिने कार्य सुरु भएको थियो । यद्यपि बैज्ञानिकरुपले सन् १९५२ देखि जनगणना लिने कार्यको शुभारम्भ भएको पाइन्छ । नेपालको जनसंख्या उच्च बृद्धिदर २.६६ प्रतिशत सन् १९७१ देखि १९८१ को दशकमा रहेको पाइन्छ । हाम्रो देशमा उपलब्ध साधन र श्रोतको आँकलन गर्ने हो भनेपनि देशको पछिल्लो जनगणना २००१ को जनसंख्या बृद्धिदर २.२४ लाई पनि जनसंख्याको उच्च वृद्धिदरको रुपमा तपाईं हामीहरुले लिन सक्छौं ।
    जनसंख्या व्यवस्थापनको लागि ‘सानो परिवार, सुखी परिवार’ को नारा लाउन जति सजिलो छ । त्यसलाई मुहुर्तरुप दिन अति कठिन छ । हाम्रा परम्परागत मूल्यमान्यताहरु तथा विश्वासहरुले पनि जनसंख्या बृद्धि उच्च भूमिका खेलेका छन् । जसको कारणले गर्दा जनसंख्या बृद्धिदरलाई कम गराउने चाहना हुँदाहुँदै पनि दम्पतिहरु बढी सन्तान जन्माइरहेको हामी पाउँछौं । आउनुहास् हाम्रो समाजमा विद्यमान परम्परागत मूल्यमान्यताहरुले जनसंख्या बृद्धिलाई कसरी प्रोसाहित गरिरहेका छन् ? यसबारे छलफल
गरौं ।
    क) एशियाली मुलुकहरुकै एउटा मुख्य समस्या छोरालाई प्राथमिकता दिने चलन हो । त्यसमा पनि नेपाल हिन्दुहरुको बाहुल्यता भएको मुलुक हो हिन्दुधर्ममा विश्वास गर्नेहरुले परिवारमा एउटा छोरोको जन्म हुनु अनिवार्य ठान्दछन् । छोराले काजक्रिया नगरे स्वर्ग जान नपाइने, छोराले श्राद्ध नगरे स्वर्गमा खान नपाइने जस्ता कुराहरु हिन्दु धार्मिक ग्रन्थहरुमा लेखिएको पाइन्छ । अत: आफ्नो स्वर्ग जाने रस्ताको लागि भएपनि धेरै छोरी जन्मिसके पनि छोरा जन्माउन लागि पर्नाले परिवारको आकार ठूलो भएको पाइन्छ । तपाई, हामीहरुले समाजमा देखेकै कुरा हो : धेरै शिक्षित धनी मानिसहरु लगायत सर्वसाधारण मानिहरुले पनि गर्भको बच्चा कुन लिंग पहिचान गरी छोरा भए जन्माउने, छोरी भए गर्भपतन गराउने नभए धेरै बच्चाहरुको जन्मदिने गरेको पाइन्छ ।
    ख) तपाईंहामीहरुलाई थाहा भएकै कुरो हो, विभिन्न धार्मिक एवं सामाजिक शुभकार्यहरुमा ठूला वडाहरुले कस्तो आशीष बचन दिनुहुन्छ ? उहाँहरुले हाम्रा विशेष चाडपर्वहरुमा धेरै सन्तान जन्माउनुपर्ने कुराहरुलाई प्राथमिकता दिएको पाउँछौं । जस्तै: ठूला व्यक्तिबाट साना व्यक्तिलाई आशीष दिंदा तपाईंको सन्तानले डाँडाकाँडा ढाकुन ९ीभतुक थयगच यााकउचष्लन
कगचचयगलमक जष्ििक बलम mयगलतबष्ल० यसैगरी एउटी हिन्दु केटीको विवाह हुने बेलामा ‘अष्ट पुत्रवती भवेत्’ ९थ्यग mबथ जबखभ भष्नजत अजष्मिचभल० भन्ने वाक्यांशको प्रगोग गरी आशीष दिइन्छ ।
    ग) जनसंख्या व्यवस्थापनको लागि बाधक तत्वको रुपमा छोरीहरुलाई विद्यालय नपठायने चलनलाई लिइन्छ । विशेष गरेर विकासशील एवं अल्पविकसित देशहरुका लगभग ७० प्रतिशत केटाहरु विद्यालय पढ्छन् भने न्यून केटीहरुमात्र विद्यालय पढ्न जान्छन् । महिलाहरुलाई शिक्षाबाट बञ्चित गरिएको पाइन्छ । शिक्षाको अभावबाट महिलाहरु घरायशी काममा नै संलग्न हुनुका साथै महिलाहरु बच्चा पाउने यन्त्रको रुपमा प्रयोथ भैआएको पाइन्छ जसले गर्दा प्रजनन्दर उच्च भएको पाइन्छ ।
घ) यसैगरी ठूलो परिवारलाई सामाजिक प्रतिष्ठाको रुपमा हेरिनाले पनि जनसंख्या बृद्धि भएको पाइन्छ । जुन महिलाको जीवित बच्चा छैनन्, तिनीहरुलाई बाँझी महिला भने हेप्ने चलन समाजमा व्याप्त छभने समाजमा एउटामात्र बच्चा जन्माएर अरु बच्चा जन्माउन ढिलो गर्नेलाई ‘केरा बेते भई’ भनेर संगिनीहरुबाटै अपमानित गरिएको पाइन्छ । अर्कोतर्फ ‘हामी आर्थिक हिसाबले गरीब भएपनि सन्ततीको हिसाबले धनी छौं’ ‘ध्भ बचभ उययच दगत चष्अज ष्ल अजष्मिचभल’ भन्ने पुरानो आशीष बचनले सन्तान बढी जन्माउनमा प्रोत्साहन मिलेको पाइन्छ ।
    ङ) ‘मुनस्मृति’ मा महिलाहरुको विवाहको सम्वन्धमा के उल्लेख छ, तपाईंहरुले पढ्नुभएको छ ? आउनुहोस् यसबारे उल्लेख गरौं । मनुस्मृतिमा महिलाहरुको विहेबारे भनिएको छ, ‘अष्टवर्षे भवेद् गौरी, नग्निका वन वर्षिका, कन्यिका दश वर्षाणि, द्वादसे वृषली भवेत्’ अर्थात ‘आठ वर्षकी कन्या गौरी समान हुन्छे र आठ वर्षमा छोरीको कन्यादान गरिदियो भने गौरीदान गरेसरहको फल पाइन्छ ।’
    त्यसैगरी ९ वर्षकी कन्या नग्निका स्वरुप र दश वर्षकी केटी कन्या स्वरुपकी हुन्छिन् र उक्त उमेरमा छोरीलाई कन्यादान गर्दा त्यसै अनुरुप फल मिल्छ । १२ वर्षकी स्त्री रजश्वला भइसक्ने हुँदा विषसमान हुन्छे र १२ वर्ष पुगेपछि छोरीको कन्यादान गर्दा कुनैपनि प्रकारको फल प्राप्त हुँदैन । ‘मुनस्मृति’कै अर्को अध्यायमा भनिएको छ, रजश्वला भएकी छोरीलाई माइतमा राख्दा प्रत्येक महिना उसको रजश्वलासंग जुन डिम्बहरु खेर गइरहेका हुन्छन् तिनीहरुको हत्या गरेको पाप आमाबुबाहरुलाई
लाग्छ ।’ यसरी कम उमेरमा विवाह हुँदा वास्तविक प्रजनन् अन्धी ९भाभअतष्खभ  चभउचयमगअतष्खभ कउबल० बढ्न गई धेरै छोराछोरी जन्मन सक्छन् र जनसंख्या
बढ्छ । यसरी जनसंख्या व्यवस्थापनमा हाम्रा परम्परागत मूल्यमान्यता र विश्वासहरुले बाधा पुर्‍याइरहेको पाइन्छ ।
    जनसंख्या दिनप्रतिदिन बढिरहेको कुरा तथ्यांकहरुले बताइरहेका छन् आज देशमा जनसंख्या अत्याधिक बृद्धि हुँदा बेरोजगारी समस्या बढेको छ, त्यस्तै अव्यवस्थित शहरीकरण, उच्च बाल आश्रित अनुपातमा बृद्धि भएको छ । प्राकृतिक श्रोत र साधनहरुमा जनसंख्याको दवाव बढेको छ जसको कारण वन फँडानी तीव्र रुपमा बढेको छ । यसरी व्यापक वनफँडानी हुँदा हरिया वनले ढाकेका जंगलहरु मरुभूमिमा परिणत भएका छन्, घाँस दाउरा, काठहरुको अभाव भएको छ । वन्यजन्तुहरुका बासस्थान नासिरहेको छ । त्यसैगरी मानवबस्तीहरु प्राकृतिक विपत्तिहरु (बाढी, पहिरो आदि) को चपेटामा परी वर्षेनी व्यापक धनजनको क्षति भएको पाइन्छ ।
    यसरी बृद्धि भएको जनसंख्यामा पुरुषको भन्दा महिलाको जनसंख्या अधिक देखिन्छ । नेपालको जनसंख्या पुरुषहरुको भन्दा महिलाहरुको जनसंख्या २३५८१ अंकले बढी छ । (हेर्नुहास् सन् २०११ को जनगणनाको तथ्यांक) जनसंख्या बृद्धिको यो अवस्थाले लैगिंक समानताको लागि महिलाहरुलाई सामाजिक, आर्थिक स्थितिमा सुधार गरी ‘नारीपुरुष बराबरी, जीवनको हरक्षेत्रमा दुवैशक्ति हराहरी’ भन्ने मान्याताका साथ जनसंख्या व्यवस्थापनको क्षेत्रमा एउटा चुनौती देखा परेको छ ।
    नेपालमा जनसंख्या व्यवस्थापन कार्यक्रमलाई कसरी प्रभावकारी बनाउने त ? आनुहोस् तपाईं हामी यस सन्दर्भमा एकछिन मन्थन गरौं :
    –जनसंख्या व्यवस्थापन बहुआयामिक क्षेत्र ओगटेको विषय हो त्यसकारण सम्बद्ध सबै क्षेत्रहरुले गरिबी निवारण कार्यक्रमको रुपमा यस कार्यक्रमलाई समेटेर जनताहरुको घरदैलोसम्म पुर्‍याउनुपर्ने हुन्छ ।
    –जनसंख्या व्यवस्थापन जस्तो विषयमा प्रभावकारी रुपमा कार्यान्वयन गर्नको लागि अन्य कार्यक्रमहरुसंग समन्वय गर्न अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त भएको हुनाले सरकारी कार्यक्रमहरुसंगै गैरसरकारी संस्थाहरुवीच समन्वय र सहयोग आदानप्रदान हुनु आवश्यक छ ।
    –जनसंख्या व्यवस्थापन कार्यक्रमलाई नयाँपन दिन स्थानीय संघसंस्थाहरुलाई पनि संलग्न गर्ने, स्थानीयभाषामा जनचेतना अभिवृद्धि कार्यक्रम जस्तै: सडकनाटक, पम्पलेट, पोष्टरिङm अडियोभिजुयल कार्यक्रम प्रदशनी गर्ने । आमा समूह, महिला समूह आदिको लागि स्थानीय सीप, साधन र स्रोतको पहिचान हुने र गर्न सकिने खालका सामग्रीको अधिकतम प्रयोग गरी तालिम दिग्दर्शन ९त्चबष्लष्लन :बलगब०ि तयार पार्ने आदि कार्यक्रमहरु संचालन गर्नुपर्ने हुन्छ ।
    –जनसंख्या व्यवस्थापन सम्बन्धि विषयमा बेलाबेला कार्यशाला गोष्ठि, सेमिनार आदि भइरहनुपर्दछ । उक्त कार्यक्रमहरुमा सर्वपक्षिय समन्वय हुनु पर्दछ ।
निष्कर्ष:
    हाम्रो देशको जनसंख्या बढिरहेको छ । यसरी व्यापक रुपमा बढेको जनसंख्याले, अभाब, अशान्ति, प्राकृतिक श्रोतसाधनहरुमा बढी दवाव श्रृजना गरेको छ । दिनदिनै नेपालीको जीवनस्तर गिर्दो अवस्थामा छ । प्राकृतिक श्रोत साधन र जनसंख्यावीच सन्तुलन ल्याई गुणस्तरीय जीवनयापन सहज बनाउनु नै जनसंख्या व्यवस्थापन हो । हाम्रा परम्परागत मूल्य र मान्यताहरु तथा विश्वासले जनसंख्या वृद्धिमा मलजल पुर्‍याएको छ । उक्त परम्परा र विश्वासहरु लाई जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरु को मद्दतले सदाको लागि हटाउनुपर्छ ।
    यसको लागि सरकारी, गैरसरकारी संघसंस्था तथा ५० प्रतिशत भन्दा बढी महिला सहभागिता लगायत सर्वपक्षीय समन्वय कायम गरी जनसंख्या व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । त्यसैगरी जनसंख्या बृद्धि सम्बन्धि हाम्रा परम्परागत मूल्यमान्यता र विश्वासको माखे साङ्लोबाट हामी नेपालीहरुको बन्धनलाई सदाको लागि टुटाउनु पर्ने बेला आएको छ । तबमात्र यथार्थमा जनसंख्या व्यवस्थापन कार्यक्रम पूर्ण रुपमा सफल हुन्छ ।